دانشنامه قلمزنی

قلمزنی :

قلمزنی عبارت است از تزئین و کندن نقوش بر روی اشیا فلزی به ویژه مس ، طلا و نقره و برنج یا به عبارت دیگر ایجاد خطوط و نقوش به وسیله قلم با ضربه چکش . مس به سبب نرمی و شکل پذیری که دارد،در هنر قلمزنی متداول تر از سایر فلزان است. قلمزنی هنری است که سابقه ای چندین هزار ساله دارد و بر اساس شواهد و روایات گوناگون سابقه فلز و کاربرد فلز در نقاط مختلف ایران به بیش از هزار سال قبل از میلاد مسیح باز می گردد. در قلمزنی به سبک شیراز قلمزنی به دو روش ریزه قلم که روی فلز مس و برنج در دوره های صفویه و زندیه و قبل از آن متداول بوده و روش برجسته یا منبت که در دوره قاجار با الگوبرداری از هخامنشیان انجام میشود و بیشتر بر روی نقره انجام میگیرد. از محصولات قلمزنی شناخته شده می توان به لوح سیمین و لوح زرین اشاره نمود که در حال حاضر این آثار باستانی در موزه ملی ایران نگهداری می شود. اوج هنر قلمکاریدر ایران در دوره ساسانیان بوده است.

بررسی پیشینه‌ی قلم‌ زنی در ایران:

هنر قلمزنی بین 3000 تا 7000 سال در ایران قدمت داشته و بهترین آثار این هنر متعلق به دو تمدن سکاها و سیت‌ها در جنوب قفقاز بوده است که تعداد معدودی از آنها در موزه آرمیتاژ شهر لینگراد نگهداری می‌شود. در زمان هخامنشیان که حتی آثار قلمزنی و فلزکاری را آب طلا کاری هم می‌کردند. اما با حمله اسکندر تمامی آثار از بین رفت. در زمان حکومت سلوکیان با توجه به تاثیر قابل توجه هنر یونانیان هنر هلنیسم ایجاد شده و آثار هنری آن دوران بیش از هنر ایرانی و شرقی رنگ و بوی هنر غربی یونان را داشته‌اند. با روی کار آمدن اشکانیان تأثیر هنر یونانی کمتر شده اما باز هم فضای آثار سمت و سوی یونانی دارد. نمونه بارز این امر سکه‌هایی است که روی آنها اصطلاح یونانی دوست نوشته شده است.

اما اوج هنر قلمزنی در ایران باستان را باید دوران ساسانیان دانست. هنرمندان این دوره در مرکز حکومتی یعنی شهر فیروزآباد فارس همه نقوش رایج در زمان خویش، اعم از صحنه‌های شکار حیوانات و رزم و بزم شاهان را بر روی ظروف و بشقاب‌های سیمین اجرا می‌کردند. شاید یکی از دلایل مهم این امر، مراوده زیاد ایران در آن زمان با دیگر کشورها مانند هند بوده است.

 

شیوه های قلم زنی

ساخت اشیای فلزی توسط دواتگران انجام می شود. در حال حاضر با استفاده از ابزار و وسایل، سه شیوه برای ساخت ظروف فلزی به كاربرده می شود: یك تكه یا بدون درز – چند یا درز دار و یا استفاده از دستگاه یا خم كاری.
قبل ازقلم زدن، باید درون یا زیر شئی مورد نظر را از قیر مذاب انباشته كرد. قیر باید درون كار كاملا" بدون خلاء باشد و پس از سرد شدن كاملا سفت شده باشد. تا قلم، كا را فرو نبرد.
برای شروع كار ابتدا طرح مورد نظر را تهیه كرده سپس آنرا روی برنج سنبه گذاشته و با قلم سنبه نقاط طرح را نزدیك بهم سوراخ می كنند. برای انتقال نقشه روی كار لازم است تا سطح فلز مورد نظر چرب شود. نقشه را روی آن می گذارند و با پودر ذغال كه در دستمال نرمی پیچیده شده روی نقشه می كشند. پودر ذغال از سورخهای روی نقشه عبور می كند و روی سطح فلز می نشیند و بدین ترتیب شكل طرح روی اثر منتقل می شود. سپس هنرمند با استفاده از قلم های آج دار و یا بدون عاج شروع به قلم زدن می كند.

از شیوه هائی كه در قلم زنی به كار می رود می توان موارد ذیل را نام برد.:
شیوه عكسی :
با ایجاد سایه و خط در زمینه موضوع را نشان می دهند. هیچ گونه اختلاف سطحی بین موضوع و زمینه مشاهده نمی شود.

شیوه زمینه پر:
همان گونه كه از نام بر می آید با ایجاد بافت در زمینه طرح اصلی را نشان می دهنددر این نوع نیز اختلاف سطح بین زمینه و طرح وجود ندارد.

شیوه منبت:
هنرمند با ایجاد حداكثر دو سانتی متر اختلاف سطح بین موضوع و زمینه روی فلز ایجاد نقش می كند.

شیوه برجسته :
اختلاف سطح بین موضوع و زمینه بسیار زیادتر از منبت است و هنرمند برای آن كه بتواند بدون اشكال آنرا انجام دهد از دو جهت یعنی از پشت و رو به فلز ضربه می زند.

شیوه مشبك:
هنرمند با بریدن زمینه و جدا كردن آن از سطح كار، موضوع را نمایان می سازد.
شیوه قلم گیری: هنرمند با ایجاد خراش و شیار به روی فلز آن را تزئین میكند. این كار به وسیله قلم انجام می شود. پس از اتمام كار قلم زنی، قیر به وسیله حرارت، مجددا مذاب می شود و از درون كار بیرون آورده می شود. سپس سطح كار را با مواد پاك كننده مانند نفت، شستشو می دهند تا باقیمانده قیر كاملا" از بین برود. در بعضی از آثار قلم زنی برای اینكه بعضی از نقوش نظیر گلها بهتر نمایان شود، روی كار را با روغن جلا می پوشانند و قبل از خشك شدن روغن، سطح كار را به سرعت با پودر ذغال ، سیاه می كنند در نتیجه قسمتهای فرورفته، با شیارهای سیاه باقی می ماند.

 

مراحل ساخت یک اثر قلمزنی

پیش از شروع کار با قلم و چکش و انتقال طرح بر روی فلز ابتدا باید کار را قیرریزی کرد و سپس طرح را روی کار انتقال داد و آنگاه با قلم و چکش ایجاد نقش بر روی آن را آغاز کرد.

1. شیوه قیرریزی ظروف یا بوم‌های قلمزنی

قیرریزی ظروف به دو صورت انجام می‌شود:

قیرریزی بوم‌‌های تخت و مسطح

در این شیوه ابتدا باید سطوح بوم را پاک و تمیز کرد به گونه‌ای که چربی و رطوبت روی آن نباشد تا قیر به خوبی بر آن بنشیند. در این روش ابتدا کنار حجم یا بومی را که قرار است قیرریزی شود به وسیله مقوا، سنگ، چوب یا آجر، مسدود می‌کنند تا قیر از روی آن بر زمین نریزد. خیس کردن سطح دیواره با آب ضروری است تا قیر به آن نچسبد. اگر دیواره شکاف داشته باشد قیر از آن به بیرون رسوخ می‌کند. پس از آن با استفاده از ملاقه یا کفگیر به آرامی قیر ذوب شده را روی فلز می‌ریزند تا به قطر و ضخامت دلخواه درآید پس از سرد و خشک و سفت شدن قیر دیواره آن را برمی‌دارند و کار را روی لوح شروع می‌کنند.

روش قیرریزی بوم يا ظروف مدور و توخالی

در این روش پس از پاک کردن ظرف، آن را حرارت می‌دهند و سپس با ملاقه قیر را درون ظرف می‌ریزند تا کاملاً پر شود، باید دقت کرد که قیر به گونه‌ای در ظرف ریخته شود که حباب یا هوا داخل قیر نشود و ظرف کاملاً از قیر پُر شود. اگر هوا داخل قیر برود در اجرای کار مشکلاتی ایجاد خواهد کرد.

2. شیوه‌های انتقال طرح

وقتی ظرف یا بوم آماده شد مرحلهٔ اجرای عملی کار و چسباندن طرح روی کار آغاز می‌شود. چسباندن طرح یا به اصطلاح پیاده کردن طرح به روش‌‌های زیر انجام می‌شود:

روش گرده کردن

در این شیوه هنرمند طرح آماده شده را روی قطعه فلزی از جنس برنج قرار می‌دهد و با چکش و قلم سنبه، آن را مشبک کرده و خطوط طرح را با نوک قلم، روی برنج سنبه سوراخ می‌کند، تا هنگام گرده کردن طرح، خطوط طرح به آسانی بر روی کار منتقل شود و سپس این کاغذ سُنبه شده را روی بوم می‌چسباند و با گرده زغال که در تکه پارچه‌ای قرار دارد، بر روی کاغذ سنبه شده می‌کشد که از سوراخ‌‌های کاغذ، پودر زغال روی بوم منتقل می‌شود و سپس با مداد خطوط طرح را مشخص کرده و اجرای کار را شروع می‌کند.

اجرای مستقیم طرح روی بوم

در این روش هنرمند به وسیله مداد یا ابزار تیز مثل قلم نیم‌بُر و قلم سنبه به طور مستقیم طرح را بر روی فلز منتقل می‌کند. در شکل پرگار، تسمه، قالب و بوم فلزی مدور دیده می‌شود.

شیوه استفاده از کاغذ کُپی

در این روش ابتدا سطح بوم را پاک می‌کنند و چربی و گرد و خاک آن را می‌گیرند. سپس کاغذ کپی را با چسب روی آن می‌چسبانند. بعد اصل طرح را روی کاغذ کپی، بر روی بوم فلزی قرار می‌دهند و با مداد روی خطوط طرح می‌کشند تا طرح روی بوم منتقل شود، سپس طرح و کاغذ کپی را برمی‌دارند و خطوطی را که آشکار نشده، با مداد مشخص می‌کنند تا اجرای قلمزنی آسان شود.

شیوه چسباندن اصل طرح روی بوم فلزی

در این روش اصل کاغذ طراحی را روی شیء یا بوم فلزی می‌چسبانند و بعد با استفاده از قلم سنبه، خطوط طرح را روی فلز اجرا می‌کنند. پس از مشخص شدن خطوط کاغذ طرح را برمی‌دارند و طرح پیاده شده را با قلم و چکش روی شیء اجرا می‌کنند. پس از انتقال طرح هنرمند کارش را با چکش و قلم آغاز می‌کند و با استفاده از تکنیک و سبک‌‌های قلمزنی طرح مورد نظرش را خلق می‌کند.

٣. شیوه در دست گرفتن چکش

بعد از این که هنرمند برای اجرای کار پشت میز نشست و کنده چوبی را تنظیم و لوح قلمزنی را آماده کرد باید چکش را در یک دست و قلم را در دست دیگر گیرد و کار را آغاز کند. روش در دست گرفتن قلم چنین است که دسته آن را بین دو انگشت شصت و سبابه به نحوی می‌گیرد که بالا و پایین رفتن چکش مانند یک محور آسان باشد و مانع از افتادن یا چرخش قلم از بین دو انگشت شود. هنرمند باید دقت کند که انتهای دسته چکش بین دو انگشت کوچک و ماهیچه کف دست قرار گیرد تا بتواند با بالا و پایین بردن آن ضربات منظم و یکنواخت قلم را بر لوح فلزی وارد کند. و حرکت رفت و برگشت چکش در کنترل او باشد. آرنج و ساعد دست باید موازی با سطح شیء قرار گیرد و قسمت زیر چکش نیز در امتداد با سطح کنده باشد که وقتی ضربه چکش بر قلم وارد می‌شود، اجرای کار راحت‌تر انجام پذیرد.

4. شیوه در دست گرفتن قلم

روش به دست گرفتن قلم بسیار مهم است. اندازه طول قلم را به چهار قسمت مساوی تقسیم می‌کنند و قسمت سوم آن را میان دو بند انگشت شصت و سبابه می‌گیرند تا بتوانند به آسانی قلم را بین دو انگشت بچرخانند و به حرکت درآورند. و انگشت بلند میانی را برای جلوگیری از افتادن قلم در قسمت دوم قرار می‌دهند. از انگشت کوچک برای تکیه‌گاه قلم و جلوگیری از لغزش آن استفاده می‌شود. باید توجه داشت که ساعد دست با بازو و ساعد با قلم زاویه 90 درجه ایجاد کند و زاویه قلم نسبت به سطح کار باید کمتر از 90 درجه باشد تا حرکت قلم به آسانی صورت گیرد.

5. سبک‌‌های هنر قلمزنی

اجرا و کار قلمزنی به شیوه‌‌های متعدد و به سلیقه هنرمند انجام می‌شود. این شیوه‌‌ها عبارت‌اند از:

ریزه‌کاری

ریزه‌کاری که به ریزه قلم و زمینه پُر نیز معروف است، روشی است که سطح اشیا یا بوم فلزی را با استفاده از نقوش و طرح‌‌های ریز و ظریف قلمزنی می‌کنند و با ایجاد بافت در زمینه بوم، طرح اصلی را آشکار می‌سازند و زمینه کار را از طرح جدا می‌کنند.

برجسته‌کاری

در این روش هر دو طرف بوم فلزی کار می‌شود. یعنی از سمت روی بوم، زمینه را فرو برده و از طرف پشت، نقش را برجسته می‌کنند. این کار را هنر حجم بخشیدن به نقوش می‌گویند. این شیوه دربارهٔ اشیایی قابل اجراست که امکان ضربه‌زدن از هر دو جهت وجود دارد. از این شیوه در بوم‌‌های مسطح بیشتر استفاده می‌شود. در این روش شیوه کار به این شکل است که ابتدا طرح یا زمینه کار را پایین برده و طرح را از آن جدا می‌کنند و یا این که سطح زمینه کار را از یک طرف قیر می‌ریزند و با قلم‌‌های مخصوص و بدون آج، آن را فرو برده و بعد قیر را از آن جدا می‌کنند و از سمت دیگر سطح کار را قیراندود می‌کنند و طرح را روی طرف دیگر اجرا می‌کنند.

تکنیک عکسی

در این سبک با ایجاد سایه و روشن در زمینه بوم موضوع طرح را مشخص می‌کنند اما زمینه را کاملاً پر نمی‌کنند.

تکنیک منبت

در این شیوه روی سطح فلز بين موضوع و زمینه حدود دو سانتی‌متر اختلاف ایجاد می‌کنند و آن را به صورت نیم برجسته به اجرا درمی‌آورند و به سبک ریزه‌کاری تزیین می‌کنند.

تکنیک مشبک

در این روش پس از انتقال طرح به وسیله قلم نیم‌بر، طرح را ثابت می‌کنند. بعد به کمک قلم تیزبر بوم فلزی را برش می‌دهند و طرح را از زمینه جدا می‌سازند و کار را مشبک می‌کنند.

6. جداکردن بوم فلزی از قیر یا قیربرداری

برای جدا کردن قیر از بوم‌‌های فلزی تخت قیر را سرد می‌کنند و می‌شکنند. اما در بوم‌‌های مدور و گلدانی شکل قیر را حرارت می‌دهند و جدا می‌کنند. این کار به روش‌‌های زیر انجام می‌شود:

حرارت دادن

برای خالی کردن قیر از بوم‌‌های مدور گلدانی با حجم‌‌های هندسی، آنها را حرارت می‌دهند. به این طریق که ظرف پُر از قیر را وارونه روی تکیه‌گاه چوبی یا فلزی می‌گذارند و ظرف را حرارت می‌دهند تا قیر ذوب شود. ابتدا دهانه ظرف بعد قسمت میانی و سپس ته ظرف را حرارت می‌دهند. بعد قیر را که روان شده خالی می‌کنند.

شکستن قیر

برای جدا کردن قیر از بوم‌‌های مسطح از این شیوه استفاده می‌شود. به این صورت که قیر حاوی بوم را در آب سرد فرو برده و به آرامی با ضربات چکش، قیر را می‌شکنند و از ظرف جدا می‌کنند. پس از آن فلز را به وسیله سر پیک حرارت می‌دهند تا باقیمانده‌‌های قیر کاملاً بسوزد و از بوم جدا شود. سپس به وسیله نفت با پارچه یا بُرس سیمی حجم فلزی را پاک می‌کنند پس از پاک کردن قیر برای زدودن چربی نفت از سطح بوم فلزی، آن را با محلول مایع ظرفشویی و آب می‌شویند و خشک و پرداخت می‌کنند.

7. پرداخت کردن

پس از جدا کردن بوم از قیر با استفاده از اسید سولفوریک یا تیزاب سلطانی که با آب رقیق شده است (دو قسمت آب و یک قسمت اسید) آن را می‌شویند. ابتدا، آب و اسید را در ظرف پلاستیکی می‌ریزند و بوم فلزی را در ظرف اسید رقیق شده قرار می‌دهند. در نهایت به وسیله برس سیمی سطح آن را صیقلی کرده و سپس بوم را با آب می‌شویند. در پایان به وسیله خاک اره آن را خشک و پرداخت می‌کنند. پرداخت بوم سبب جلا و درخشش طرح و شیء فلزی می‌شود. در این مرحله باید نکات ایمنی را رعایت کرد. اسید باید رقیق شود به گونه‌ای که موجب خوردگی شیء نشود. همچنین باید از دستکش و ابزارهایی استفاده کرد که به دست آسیب نرسد.