دانشنامه خاتم

خاتم کاری چیست ؟

تعریف خاتم کاری در دایره المعارف فارسی : "هنر آراستن سطح اشیا به صورتی شبیه به موزاییک با مثلث های کوچک" می باشد. طرح های خاتم به صورت اشکال منظم هندسی بوده است که هرچه مثلث ها ریزتر و ظریفتر باشند، خاتم مرغوب تر است. در یک طرح خاتم، برای ساختن کوچک ترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ ترین آن ، حداکثر چهارصد مثلث به کار می رود. خاتم  با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگ های مختلف تشکیل می شود، چوب آبنوس ، فوفل ، گردو ، عناب ، نارنج ، مفتول های فلزی طلا ، نقره ، برنج ، مس ، استخوان، عاج فیل ، استخوان شتر ، استخوان اسب ، صدف ، نخ پرک و .... از مواد تشکیل دهنده این هنر زیبا و اصیل می باشند.

پیشینه تاریخی هنر خاتم

برخی از محققان معتقدند که خاتم کاری در دوره دیلمیان در ایران و در شهر شیراز پایه گذاری شد و در عصر صفوی به اوج شکوفایی رسید. شواهد بسیاری موجود می باشد که شهر شیراز را به عنوان خاستگاه خاتم کاری ایران ، پایتخت خاتم ایران می دانند. "منبر خاتم کاری" در مسجد جامع عتیق شیراز دارای قدمتی بیش از هزارسال و همچنین سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز مربوط به سده ششم هجری می باشد.

 از استادان بنام خاتم در شیراز و ایران می توان به استاد عبدالخالق گلیریز خاتمی ملقب به پدر خاتم ایران و شادروان استاد عبدالعلی خاتمی و احمد روحانی اشاره کرد که خود صاحب سبک در این رشته هنری می باشند.

خصوصیات یک خاتم و مرغوب :

1-صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم .

2-یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم

3-عدم تغییر در رنگ و شکل

4-ترمیم کاری ها و بتونه کاری ها در سطح کار مشخص نباشند .

5- قرینه بودن تمامی گل ها و اشکال درسطح کار و زوایا و اضلاع

6-رنگ کاری و روکش دادن محصول بایستی ماهرانه و بدون خدشه و هر عیبی باشد .

7-نقش ها ومثلث ها هر چه ریزتر باشند کیفیت و ارزش کار بیشتر است.

شیوه نگه داری خاتم

محصولات خاتم‌کاری شده باید دور از حرارت، رطوبت و نور مستقیم خورشید نگهداری شوند و ترجیحا از تمیز کردن آنها با پارچه مرطوب ، مواد شیمیایی  و از به کار بردن هر گونه جلاسنج بر روی سطوح خاتم پرهیز شود.

روش تولید خاتم

ابتدا انواع چوب‌ها و استخوان‌ها را در رنگ‌های مختلف تهیه کرده و با ابزار مخصوص خود به طول 30 سانتیمتر و قطر 1تا 5/2میلی‌متر می‌برند و از آن‌ها مثلث‌هایی تهیه می‌شود که پس از سوهان‌کاری تمام اضلاع آن به حالت دلخواه و مطابق با طرح درآمده و برای تکمیل طرح نیاز به مفتول‌های سیمی به صورت مثلث بوده که برای آماده‌سازی آن‌ها نیز مراحل مختلفی طی می‌شود سپس برای درست کردن خاتم ابتدا طرح اشکالی که مورد نظر است را به وسیله استادکار کشیده و این مثلث‌ها ی چوبی، استخوانی و فلزی با دستان بامهارت و استادانه هنرمند در کنار هم به وسیله سریشم قرار داده و چسبانده می‌شوند و به وسیله نخ محکم می‌گردند که از این کار اصطلاحاً «پره» درست می‌شود، بعد از چند ساعت نخ‌ها باز شده و اضلاع طرح سوهان‌کاری شده و چهار عدد از پره‌های ساخته شده را در کنار هم قرار می‌دهند و مجدداً با چسب به هم چسبانده می‌شوند که حاصل آن «توگلو» به دست می‌آید. مرحله بعدی که به «گل پیچی» مشهور است، به وسیله سیم مفتولی گردی که آن را به صورت شش ضلعی منظم آماده می‌شود و به آن «شمسه» می‌گویند در اطراف هر ضلع شش سیم به وسیله سریشم چسبانده می‌شود و با نخ محکم می‌شود و حاصل آن طرح ستاره‌ای است، این طرح‌ها آنقدر تکرار می‌شوند تا بر اساس طرح مورد نیاز درآمده و سپس در زیر فشار و پرس قرار گرفته و با چند مرحله برش‌کاری و چسبانده لایه‌های بسیار نازک چوب دراطراف آن طرح اولیه یک خاتم به وجود می‌آید که تمامی این مراحل از ابتدا تا بدین جا بیش از 400 مرحله کاری را شامل می‌شود.

خاتم‌ها بر اساس طرح، رنگ، شکل و ابعاد محل مورد استفاده بر روی سطح کار به‌وسیله چسب مخصوص چسبانده شده و با ایجاد طرح‌ های گوناگون و قرینه ‌سازی تمامی سطح طرح به وسیله خاتم مزین می‌گردد که پس از برخی ترمیم‌ها، سوهان، سمباده و بتونه‌کاری و نهایتاً ساییدن و صاف کردن سطح خاتم، کار برای روغن‌کاری و جلابخشی به وسیله مواد مخصوص مانند سیلر و کیلرو پولیستر آماده می‌شود.

مرغوبیت یک خاتم خوب به ریز نقشی و منظم بودن طرح بستگی دارد که همه این‌ها در مهارت استادکار در تهیه مواد اولیه و نحوه کاربرد آن و حوصله و دقت بسیار زیاد خلاصه می‌شود.